قدیمی ترین گاوصندوق امانات دنیا
قدیمی ترین گاوصندوق امانات دنیا را قلعه سریزد مهریز می دانند. قلعه سریزد مهمترین بنای شهر است که با دیوار و خندق احاطه شده است. بعضی بخشهای قلعه به صورت سه طبقه ساخته شده و کل بنا ساختاری دفاعی و مسکونی دارد. قلعه سریزد مربوط به دوره ساسانیان است. این اثر در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۰۸۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه سریزد یکی از زیباترین ، عظیم ترین و سالمندترین قلعه های دفاعی و نیز یک مخزن خزانه و گاوصندوق امانات در کویر مرکزی ایران است. و قدمت آن به دوره ساسانیان بر می گردد.
این قلعه به منظور ذخیره سازی غلات و مواد غذایی بوده که در آن زمان از ارزش خاصی برخوردار بوده است. علاوه بر غلات، به مانند یک گاوصندوق امروزی نیز عمل می کرده است. یعنی پول، طلا و زیورآلات روستاییان نیز در مواقع هجوم و غارت در این قلعه نگهداری می شده است.
مشخصات فنی اولین گاوصندوق امانات خشتی دنیا
قلعه سر یزد دارای دو دیوار متحدالمرکز تو در تو با برج و باروهایی بلند و تسخیر ناپذیر است که توسط خندقی محصور شده است. این خندق به عمق 3 تا 4 متر و عرض 5 تا 6 متر در اطراف قلعه ،حصار و باروی قلعه به ارتفاع حدود 6 تا 7 متر قرار دارد و گرداگرد قلعه را فرا گرفته و دارای 9 برج مدور به ارتفاع 8 تا 9 متر در گوشه ها و میانه اضلاع می باشد. در چهار گوشه این گاوصندوق امانات خشتی ، 4 برج ساخته شده که از برجهای حصار قلعه بلند تر است. همچنین از خارج به داخل دیواری به ارتفاع 2 متر گرداگرد قلعه می باشد که قبلا دارای ارتفاع بیشتری بوده است.
همچنین قلعه دارای دو درب بوده است که یکی درب اصلی و دیگری درب پشتیبان قلعه بوده است. تقریبا مانند درب خزانه و درب فرار امروزی. درب اصلی قلعه به صورت متحرک بوده و به وسیله طناب و قرقره هایی از سمت پایین به بالا باز و بسته می شده است. زمانی که درب اصلی به وسیله دشمن شکسته می شد و دشمن به درون قلعه راه می یافت، درب دوم قلعه بسته می شده و در واقع نقش درب پشتیبانی قلعه را ایفا می نموده است.
قلعه سریزد دارای سه طبقه است که از خشت و گل ساخته شده و مصالح مورد استفاده در آن آجر و گچ بوده است. چیزی شبیه یک گاوصندوق امانات خشتی. تزییناتی نظیر کادربندی و شومینه سازی نیز در آن دیده می شود.
در دو طرف راهروها، اتاق های متعدد حجره مانندی است که هر کدام دارای درب و کلیدی مجزا به منظور ذخیره سازی اشیا گرانبهای روستاییان در این گاو صندوق بزرگ بوده است.
طراحی داخلی و خارجی قلعه سریزد
فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبارها ، خانه ها و اتاق های مسکونی قلعه نشینان بوده است. درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب بوده است که شب هنگام به کمک طناب و قرقره بلند می شده و در پشت دروازه قرار می گرفته است.با برداشتن پل متحرک از روی خندق،ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می شد. در واقع این یک حربه فیزیکی جهت بالابردن ضریب ایمنی گاوصندوق امانات آن روزگار بوده است!
با گذشتن از پل روی خندق و عبور از درب اصلی قلعه ، به محوطه هشتی دروازه وارد می شویم. ودر محوطه هشتی به سه درب دیگر بر خورد می کنیم که دو تا از آن ها به طرفین چپ و راست باز شده و به محوطه میان حصار خارجی و دیوار داخلی قلعه که محل نگهداری احشام و چارپایان و انبار های علوفه بوده ،راه میابد.
درب سوم ، مقابل دروازه اصلی قرارگرفته و به محل مسکونی قلعه راه دارد. در قسمت مسکونی خانه های قلعه هر کدام بیش از 2 اتاق ندارد و اکثر زیر بنای آنها بیش از 30 متر مربع نیست. اتاق ها تو بر تو بوده و در جوانب آنها طاقچه ها ،رف ها و در انتهای آنها محل هایی برای قرار دادن خمره های بزرگ جهت ذخیره کردن مواد غذایی ساخته شده است. همچنین در کف اتاق های قلعه سوراخ هایی جهت اختفای خمره ها ایجاد کرده اند که این هم شگردی برای افزایش امنیت این گاوصندوق امانات بزرگ به حساب می آید.
نحوه حفاظت از قلعه سریزد
مسلما این گاوصندوق امانات بزرگ در غیاب تجهیزات مدرن امروزی ؛ نیاز به یک گارد انسانی کارکشته است. نحوه استفاده از فضاهای قلعه بدین ترتیب می باشد که برج های قلعه در سه طبقه بنا شده و ارتباط طبقات به وسیله پلکان های مارپیچ تامین می گردد.در هر سه طبقه روزنه هایی برای دیده بانی و تیراندازی در نظر گرفته شده است.
پشت بام برج ها ، دیواری به ارتفاع 1/5 متر دارد که به عنوان جان پناه از آن استفاده می گردد. در زیر دیوار جان پناه ، سوراخ هایی با شیب تند به طرف بیرون ایجاد کرده اند که از آنجا برای ریختن خاکستر،شن داغ، آب جوش و قیر مذاب بر سر مهاجمان استفاده می کردند.اگر دشمن اقدام به آتش زدن درب ها می کرد،از این قسمت آب می ریختند و آتش خاموش می شد.
باز و بسته کردن درب قلعه سریزد
درب های دوم و سوم ورودی، با پوششی از فلز ساخته شده بود،بدین وسیله علاوه بر استحکام بخشی، بیشتر از سوزاندن آن جلوگیری می شد. بر بالای درب اصلی قلعه تیر چوبی قرار دارد که بر روی آنها چهار قرقره به چشم می خورد.از این تیر چوبی و قرقره ها برای بالا و پایین آوردن درب ورودی خندق و یا درب قلعه استفاده می کردند.
این تنها نمونه ای از باز و بسته کردن درب به صورت عمودی می باشد که تاکنون آثار آن باقی مانده است.ازجمله آثار موجود قابل ذکر در این قلعه آب انباراست که درسمت چپ ورودی و پشت هشتی ساخته شده است که مسقف بوده و ابعاد آن در حدود 6/5 متر است و اکنون اثری ازآن باقی نمانده است.این آب انبار به دو شکل زیر آبگیری می شده است:
- یکی به وسیله مجرایی که از خندق به آن متصل بوده و در مواقع لزوم مجرا گشوده شده و آب انبار پر می شد.
- راه دوم در هنگام خطر و تهاجم دشمن که احتمال آلودگی آب خندق وجود داشت ، بنابراین آب انبار را با آب خندق آبگیری نمی کردند، بلکه با جمع آوری آب پشت بامها و فضای داخلی قلعه نیاز خود را بر طرف می ساختند.با این عمل افراد قلعه می توانستند کلیه نیاز های خود را برطرف ساخته و ارتباط خود را با خارج قطع نمایند.
قلعه “سریزد” هرچند گستردگی و وسعت و تشکیلات ارگ بم را ندارد; اما نظم حاکم در پلان قلعه آن را در نوع خود بی نظیر ساخته است و به جرات می توان گفت سرآمد و نقطه ی ابتدایی سیستم نگهداری ایمن اموال در گاوصندوق های امانات و گاوصندوق های بانکی امروزیست.
آرامش کامل را با آرکا تجربه کنید
پیج اینستاگرام صندوق نسوز آرکا